Gelmiş geçmiş en küresel ve belki de en derin kapitalist kriz, muhtemelen sistemin işleyiş biçiminde önemli değişiklikler getirecektir. Bu, yönetici sınıfların ekonomi politikasında niteliksel bir değişiklik anlamına mı gelecek? Yaklaşık 40 yıllık neoliberalizmden sonra, bu politika çerçevesinin çöküşüne ve daha Keynesyen benzeri veya başka türden devlet müdahaleci politikalara geri dönüşe mi tanık oluyoruz? Yoksa neoliberal çerçeve, artan devlet müdahalesi biçimlerine ve belki de daha otoriter bir siyasi modele, bazı ülkelerde diğerlerinden daha fazla uyum sağlamak için mi uyum sağlayacak? Bunlar, dünya çapındaki sosyalistlerin boğuşması gereken kilit sorulardır.
Vlad B. (Socialismo Revolucionario – İspanya Devleti), 08/12/2020
Neoliberalizm: teori ve pratik arasında
Başlangıç olarak, bir ideoloji olarak neoliberalizm ile bir politika çerçevesi olarak neoliberalizm arasında ayrım yapmak önemlidir. Tabii ki, birincisi ikincisine rehberlik etmek ve meşrulaştırmak için kullanıldı, ancak yönetici sınıfların teorisi ve pratiği mutlaka uyuşmaz. Örneğin, emperyalist müdahaleleri “barbarları medenileştirmek” veya daha yakın zamanda “demokrasi ve insan haklarını yaymak” olarak haklı çıkarmak için tarihsel olarak kullanılan çeşitli anlatıları düşünün. Bugün açıkça gördüğümüz şey, neoliberal ideolojiye verilen desteğin, yalnızca popüler sınıflar arasında değil, aynı zamanda kapitalist sınıfların bazı kesimleri, özellikle korumacı bir gündemi destekleyenler ve bu nedenle daha fazla milliyetçi söylemi haklı çıkarmak için zorlayanlar arasında keskin bir düşüş. Ancak retoriğin ötesine geçmemiz gerekiyor. Eldeki anahtar soru, masada neoliberal politikalar dizisinden niteliksel bir kopuşun olup olmadığıdır.
Bir ideoloji olarak neoliberalizm, yaklaşık elli yıl önce Friedrich Hayek ve Milton Friedman gibi iktisatçıların, serbest piyasanın yanılmazlığına dair itibarsızlaşan 19. yüzyıl inancını yeniden canlandırma girişimlerinden ortaya çıktı. Buna göre ekonomiye devlet müdahalesi, yalnızca serbest piyasanın işlemesi için gereken yasal çerçeveyi sağlamak ve uygulamakla sınırlı olmalıdır. Birkaç temel neoliberal ilke bu inançtan kaynaklanmaktadır:
- İşgücü piyasasının kuralsızlaştırılması, hem işverenlere hem de çalışanlara daha fazla özgürlük ve esneklik sağlayacaktır.
- Finansal piyasaların kuralsızlaştırılması, refah yaratma potansiyellerini açığa çıkaracaktır.
- Piyasa, devlet tekellerinden daha fazla seçim özgürlüğü ve dolayısıyla daha iyi kalite sağlayacağından, kamu varlıkları ve hizmetleri özelleştirilmelidir.
- Hem enflasyonu önlemek hem de yatırımı teşvik etmek için ücret artışının verimlilik artışından (İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemin aksine) ayrıştırılması gerekiyor.
- Talep maliye politikası (yani devletin ekonomiyi etkilemek için nasıl vergilendirdiği ve harcadığı) değil, para politikası (yani devletin ekonomideki para arzını nasıl kontrol ettiği) tarafından teşvik edilmelidir.
- Yüksek kamu borçlarına yol açan yüksek kamu açıklarından kaçınmak için kamu harcamalarının kısılması gerekmektedir.
- Sermayenin, emeğin, malların ve hizmetlerin serbest dolaşımına (yani ekonomik küreselleşme) izin vermek için ulusal engeller kaldırılmalıdır.
Tüm bu geniş politikalar, neoliberalizmin rolünün 1970’lerin başlarından ortalarına kadar düşmeye başlayan kâr oranlarını korumak ve artırmak olduğunu açıkça ortaya koyuyor. Ve neoliberaller bunu hiçbir zaman reddetmediler, aksine utanmazca hegemonik ‘damlama ekonomi’ (trickle-down) kavramıyla haklı çıkardılar (yani zenginler zenginleşirse hepimiz bundan faydalanırız). Temelde neoliberalizm, kapitalist sınıfların, kâr oranındaki tarihsel düşüşün altında yatan sistemik soruna karşı bulduğu çözümdü; bu sorun, İkinci Dünya Savaşı sonrası yeniden yapılanmanın izin verdiği destekle yalnızca geçici olarak düzeltilmişti. Kısacası, neoliberalizm her zaman kâr oranının restorasyonu için bir yönetici sınıf projesi olmuştur – daha önce kabul etmeye zorlandığı hak ve düzenlemelerden sıyrılmış, daha otantik ve acımasız bir kapitalizm biçimine dönüş.
Bu politika çerçevesinin dünyanın çoğunda geçerli olduğunu gören süreç, hem derinlik hem de genişlik açısından eşitsiz olmuştur. 1970’lerin ortalarında ‘çevre’de (Şili) denendikten sonra, neoliberalizm ‘çekirdek’ emperyalist ülkelerde istikrarlı bir şekilde öne çıktı -önce ABD ve Birleşik Krallık’ta, ardından AB’nin kurumsal mimarisi aracılığıyla Kıta Avrupası’nda ve Japonya’da. Dünya Bankası ve IMF gibi uluslararası örgütlerin etkisiyle neoliberal politikalar, neo-sömürge dünyada da çoğaldı ve emperyalist ülkelerle çağdaş ilişkilerini şekillendirdi. Bu çoğalma, 1989’da Stalinist rejimlerin çöküşünden hesapta olamayan bir destek aldı ve bu da -sosyal demokrasinin niteliksel sağa kaymasıyla birleştiğinde- neoliberalizmin şehirdeki tek oyun, aslında ‘tarihin sonu’ olduğunu iddia etmesine izin verdi.
Kırk yıllık neoliberalizmin bilançosu bu makalenin kapsamı dışındadır. Ancak, hem ülkeler içinde hem de ülkeler arasında yükselen eşitsizlik düzeyleri bir yana, neoliberalizmin kendi kapitalist verimlilik standartlarına göre bile başarısız olduğunu yeterince anlatıyor: aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi, GSYİH 1980’den bu yana bundan önceki iki on yıla göre çok daha yavaş bir oranda büyüyor. Ayrıca, nispeten yavaş olan GSYİH büyüme oranı büyük ölçüde borç kaynaklıydı ve sonunda 2007-2008 küresel mali krizinde patlak veren ve o zamandan beri asla üstesinden gelinemeyen çelişkilere yol açtı.
Source: https://www.macrotrends.net/countries/WLD/world/gdp-growth-rate
Aynı zamanda genel olarak kapitalizm tarihi gibi, neoliberalizm de neoliberal pratiğin neoliberal teoriyle hiçbir zaman tam olarak uyuşmadığı ve her zaman diğer tür politikalarla birlikte var olduğu, eşitsiz ve birleşik bir süreç olmuştur. Bu, özellikle devletin rolü için geçerlidir. David Harvey, neoliberalizmin tarihi üzerine faydalı kitabında buna yerinde bir şekilde işaret ediyor :
“Neoliberal teoride devletin rolünün tanımlanması oldukça kolaydır. Ancak neoliberalleşme pratiği, teorinin sağladığı şablondan önemli ölçüde ayrılacak şekilde gelişti. Son otuz yılda devlet kurumlarının, güçlerinin ve işlevlerinin biraz kaotik evrimi ve eşit olmayan coğrafi gelişimi, ayrıca neoliberal devletin istikrarsız ve çelişkili bir biçim olabileceğini düşündürmektedir.”
Başka bir deyişle, neoliberal ideolojinin savunduğu gibi hiçbir zaman saf bir ‘minimal devlet’ olmadı. Devlet, yalnızca refah veya kamu mülkiyeti gibi kârın maksimize edilmesini engellediği alanlarda geri itildi. Ancak, herhangi bir kapitalizm biçimi gibi, neoliberalizm de yalnızca güç kurumları (polis, mahkemeler, ordu, gizli servisler) aracılığıyla toplumsal düzeni korumak için değil, aynı zamanda ekonomik bir bakış açısıyla da temelde devlete ihtiyaç duyar. Ve bu genellikle yukarıda bahsedilen neoliberal ilkelerin bazılarının doğrudan ihlaliyle olur.
Birincisi, neoliberalizm sağlık, eğitim ve sosyal güvenlik gibi alanlarda gerçekten kamu harcamalarını geri çekti, ancak genel kamu harcamaları ABD, Fransa veya Japonya gibi ülkelerde 1980’den beri arttı. Aşağıdaki çizelge, ABD’de kamu harcamalarının, aksi takdirde neoliberalizmin bir şampiyonu olan Reagan döneminde bile arttığını gösteriyor. Bu, askeri harcamalardaki keskin artıştan değil, aynı zamanda ekonominin belirli sektörlerine, özellikle tarım, havacılık ve biyomedikal endüstrilerine verilen büyük sübvansiyonlardan kaynaklanıyordu. Bu tür bir “ekonomik milliyetçilik”, son yıllarda Trump yönetimi altında belirli yabancı ithalatlara tarifelerin getirilmesi yoluyla kısmen arttı, ancak her zaman ABD neoliberalizminin bir özelliği olmuştur.
İkincisi, finansal piyasalar hem ulusal hem de uluslararası düzeyde büyük ölçüde deregüle edilirken, devlet bu piyasalar çökme riskiyle karşı karşıya kaldığında en ünlüsü 2008 krizinde ve ama ondan çok önce ABD’deki 1989 tasarruf ve kredi krizinde de her zaman müdahale etmek için oradaydı. Devlet kurtarmaları her zaman neoliberalizmin bir özelliği olmuştur. Ayrıca, şu anda bazı ülkelerde görebildiğimiz Niceliksel Gevşeme, 2000’li yılların başında Japonya tarafından, daha sonra 2008 krizinde ABD ve İngiltere tarafından ve daha sonra 2015 yılında Avrupa Merkez Bankası tarafından Euro Bölgesi’nde toparlanma ekonomik canlanma amacıyla kullanılmıştı. Bu, ne Birleşik Krallık’ın ne de Euro Bölgesi güçlerinin aynı anda acımasız kemer sıkma önlemlerini zorlamasına engel olmadı.
Üçüncüsü, onlarca yıllık kesintilere ve özelleştirmelere rağmen, çoğu gelişmiş ülkede devlet, eğitim, sağlık ve bazı asgari sosyal güvenlik gibi belirli temel hizmetleri bir dereceye kadar sağlamaya devam ediyor. ‘Serbest piyasa’ güçleri bu temel ihtiyaçları karşılamaktan acizdirler, bu yüzden de statükoyu tehlikeye atabilecek kitlesel toplumsal kargaşayı kontrol altına alırken, işgücünün toplumsal yeniden üretimini sağlamak için bunu yapması için devlete güvenirler. Toplu taşıma gibi büyük ölçüde özelleştirilmiş sektörlerde bile şirketler, devlet tarafından inşa edilen ve sürdürülen altyapıya güveniyor. Örneğin, İngiltere’de doğrudan devlet sübvansiyonlarıraylı sistem için özelleştirildiklerinden beri %200’den fazla arttı. Ve bu cömert hediyelere rağmen, özel şirketler hala başarısız olduğunda devlet sektörü kamulaştırmaya çağrılır – son zamanlarda Galler için Taşımacılık örneğinde gösterildiği gibi – sadece daha sonra pazar düzeldiğinde yeniden özelleştirmek için. Bu nedenle, devletin çoğu işlevini özel aktörlere ‘dış kaynak sağlama’ şeklindeki neoliberal ideal hiçbir zaman tamamen uygulanmadı, çünkü kapitalistler yapısal olarak kârlarını artırmak için, temel altyapıyı sağlamaktan araştırmaları finanse etmeye ve onları ihtiyaç zamanlarında kurtarmaya kadar devlet finansmanına güveniyorlar.
Dördüncüsü, neoliberalizmden önceki İkinci Dünya Savaşı sonrası Keynesyen dönem, tam da talebi sürdürmek ve dolayısıyla (neredeyse) tam istihdamı sürdürmek için, ücretlerin üretkenlikle aynı doğrultuda artması gerektiği konusundaki geniş fikir birliğiyle tanımlandı. Bununla birlikte, neoliberalizm, reel ücretlerde önemli bir düşüş olmasa da en iyi ihtimalle neredeyse bir durgunluk gören üretkenlik artışından ücret artışının ayrılmasını gerektirdi. Örneğin, ABD’de 1948 ile 1973 arasında üretkenlik ve ücretler hemen hemen aynı hızda arttı, ancak o zamandan beri verimlilik, aşağıda gösterildiği gibi, ortalama işçinin saatlik ücretinden yaklaşık sekiz kat daha fazla arttı.
Tabii ki, aynı zamanda kapitalistler, tüm sistemlerini baltalayacak bir talep açığının ortaya çıkmasını engellemeye çalışmak zorunda kaldılar, bu yüzden neoliberalizm, iyi bilinen sonuçları olan ucuz kredi aracını kullandı. Ancak paralel olarak bazı neoliberal devletler, asgari ücretin getirilmesi gibi daha çok Keynesyen karakterde politikalar da uygulamışlardır. 2015 yılına ait bir ILO istatistiği, mevzuat veya bağlayıcı toplu sözleşmeler yoluyla tüm ülkelerin %90’ının yasal asgari ücrete sahip olduğunu gösterdi. Bazı ülkelerde evrensel bir temel gelirin potansiyel olarak tanıtılması, neoliberal bir çerçeve içinde bu devlet müdahalesi kategorisine de uyacaktır.
Beşinci olarak, devlet, genel olarak ekonomik küreselleşme olarak adlandırılan şeyde uluslararası sermaye, mal ve hizmetlerin serbest akışını kolaylaştırmada kilit bir rol oynar. Bunu çoğunlukla diplomatik yollarla yapar, ister ikili olarak isterse Dünya Bankası, IMF, AB, OECD veya daha yakın zamanda DTÖ gibi İkinci Dünya Savaşı sonrasında inşa edilen karmaşık uluslararası kurumlar ağı içinde olsun. Bu kurumları ve düzenlemelerini tasarlayan ve işleten emperyalist devletler, onları onaylamak ve uygulamak için daha zayıf devletlere ihtiyaç duyar. Bununla birlikte, ‘küresel yönetişim’ sistemi malları teslim etmediğinde emperyalist devletler, kapitalist sınıflarının ekonomik gündemini desteklemek için askeri müdahaleyi kullanmaktan çekinmezler, ki bu da neoliberal kapitalizmin emperyalist ülkelerde işleyişi konusunda devletin çok daha merkezi olduğunu gösteriyor.
Niteliksel değişim?
Dolayısıyla neoliberalizm her zaman devlet müdahalesini gerektiren diğer politika türlerini barındırmıştır. Bununla birlikte bunlar son kırk yılda kök salmış neoliberal çerçeveye gömülüydüler. Alacalı ve çoğu zaman tutarsız tezahürlerine rağmen, bir bütün olarak bu çerçeve finansallaşma, serbest ticaret, sermaye hareketliliği, üretimin uluslararası yer değiştirmesi, özelleştirme, sermayenin düşük vergilendirilmesi, ücretler için GSYİH payında düşüş, düşük açık verme hedefleri, kamu harcamaları kesintileri, işgücü piyasalarının ‘esnekleştirilmesi’ ve sendika karşıtı mevzuat anlamına geliyordu.
Aynı zamanda bu politikaların hiçbiri başlangıçta neoliberal değildir. ‘Neoliberalizm’ süreçleri olarak tanımlanan çağın temel özellikleri, 1930’lardan 1970’lere kadar süren Keynesyen dönemin büyük bir istisnası dışında başlangıcından beri kapitalist gelişmenin karakteristiği olmuştur. Neoliberalizmle ilgili yeni olan, bu politikaların çoğunda niteliksel değişim olmuştur. Örneğin finansallaşma, Lenin tarafından analiz edilen emperyalizmin de bir özelliğiydi, toplam kurumsal kârların bir payı olarak üretken sektörlerden finansal firmalara geçiş değildi. Ayrıca, küreselleşme kapitalizmin tarihiyle derinden iç içe geçmiş eski bir tarihsel süreç olsa da neoliberalizm onu benzersiz bir uluslararası ekonomik entegrasyon düzeyine kadar hızlandırdı.
Bugün, neoliberal ‘kendi kendini düzenleyen serbest piyasa’ mitinin tam tersine, COVID-19 pandemisinin tetiklediği büyük ölçekli devlet müdahalesine tanık oluyoruz. Ayrıca, başta işçiler ve güvencesiz gençler olmak üzere, iflasın eşiğindeki küçük girişimciler ve hatta diğer ülkelerdeki rakiplerine ayak uydurmakta giderek zorlanan büyük kapitalistler olmak üzere tüm sınıflar arasında neoliberal politikaların giderek artan bir şekilde reddedildiğine tanık oluyoruz. Hepsi şu ya da bu biçimde devlet müdahalesini gerektiriyor. Bu tür çağrılar, Financial Times da dahil olmak üzere kapitalist medyada da yankılandı. Daha fazla ‘ilerici sesler’ daha da ileri gitti ve “Koronavirüs neoliberal çağın sonu anlamına geliyor” iddiasında bulundu. Durum bu mu? Korumacılık da dahil olmak üzere devlet müdahalesindeki artış, neoliberalizmin sonuna tanık olduğumuza dair bir işaret mi?
Neoliberal çerçevenin çöküşü, bu çerçeveyi oluşturan politikaların tamamından veya en azından çoğundan niteliksel bir kaymayı gerektirecektir. Bunu yıkmak için, aşağıdakilerden niteliksel bir değişim gerekir:
- özelleştirmeden (uzun vadeli) kamulaştırmaya;
- regüle edilmiş endüstrilerden regüle edilmişlere;
- kemer sıkmadan sürekli kitlesel kamu yatırımlarına;
- sermaye hareketliliğinden sermaye kontrolüne;
- şirketler ve çok zenginler üzerindeki düşük vergilerden yüksek vergilere;
- reel ücret düşüşünden üretkenlik doğrultusunda ücret artışına;
- güvencesiz işlerden güvenceli ve sendikalı işlere;
- serbest ticaretten korumacılığa.
Niteliksel bir değişimden, süre (yani geçici olmayan), genişleme (yani dünyanın bir veya iki bölgesinden bir avuç ülke ile sınırlı olmayan) ve derinlik (yani ekonominin sadece birkaç sektörüyle sınırlı olmayan) açısından önemli olan bir değişimi anlıyorsak, o zaman yukarıda tanımlanan bu değişimlerin çoğunun önümüzdeki dönemde gerçekleşmesinin muhtemel olduğuna dair henüz çok az kanıt var. Devlet ekonomik müdahalesinde (COVID-19 salgını merkezli) ve korumacılıkta (ABD-Çin emperyalistler arası gerilimler merkezli) gözle görülür artışlar oldu. Ancak, yukarıda da belirtildiği gibi, bu eğilimler, özellikle daha güçlü emperyalist ülkelerde neoliberal çerçevede her zaman bir yere sahip olmuştur. Yine ABD veya İngiltere gibi ülkelerdir son dönemde devlet müdahalesi ve korumacılıkta en belirgin artışlara tanık olduğumuz yerler. Ancak oralarda bile bu eğilimler neoliberal muhaliflere karşı kendini hakim kılmaktan uzaktır.
Devlet yatırımı?
Salgının neden olduğu ekonomik felce tepki olarak gördüğümüz istisnai devlet teşvik paketlerinin kapitalist sınıflar için yeni norm haline geleceğine inanmak için çok az neden var. Bunlar istisnai zamanların oldukça istisnai önlemlerdir. Ayrıca, yalnızca bir avuç zengin ülke, onları herhangi bir sürdürülebilir bir süre boyunca sürdürebilir. Çoğu ülke, daha önce yapmamışlarsa, gelecek yıl kadar erken bir tarihte kamu harcamalarında kesintiye başvuracaktır. IMF’nin Mart ve Eylül 2020 arasında mali yardımda bulunduğu 80 ülkeye (çoğunlukla neo-kolonyal dünyadan) ilişkin yakın tarihli bir incelemesi, önümüzdeki yıllarda kemer sıkma politikalarının bu ülkelerin çoğu için maliye politikasını belirleyecek şekilde ayarlandığı kasvetli bir tablo çiziyor. Bu üç bulgu özellikle önemlidir:
- “72 ülkenin 2021 gibi erken bir tarihte mali konsolidasyon sürecine başlaması bekleniyor. 2023 yılına kadar 80 ülkenin tamamında vergi artışları ve harcama kesintileri uygulanacak.
- 59 ülkenin önümüzdeki 3 yıl için 2020’de uygulanan Covid-19 müdahale paketlerinden daha büyük mali konsolidasyon planları var. Mali konsolidasyon, 2020’de Covid-19 paketlerine ayrılan kaynak miktarının 4,8 katını temsil ediyor.
- Verilerin mevcut olduğu 46 ülke için, on yıllık kemer sıkma önlemleri kamu harcamalarını 2020 ve 2030 yılları arasında GSYİH’nın yüzde 25,7’sinden yüzde 23’üne düşürecek.”
AB gibi daha zengin bölgelerde bile, Avrupa Kurtarma Fonu gibi uluslararası fonlar tarafından kolaylaştırılan daha büyük ölçekli devlet müdahalesine rağmen kemer sıkma yakın zamanda ortadan kalkmayacak. Avrupa Kurtarma Fonu’ndan gelen para, İspanya’daki emeklilik sisteminin ‘reformu’ (bunu özelleştirme olarak okuyun) gibi koşullara bağlı olarak gelecek. Ayrıca, Almanya ile birlikte Euro Bölgesi’ne hakim olan ‘tutumlu ülkeler’ olarak ifade edilen (Avusturya, Danimarka, İsveç ve Hollanda), ülkeler ‘reformların’ uygun gördükleri gibi gerçekleşmemesi durumunda para transferlerini engelleme ayrıcalığını saklı tutmuşlardır ki bu krizi daha da kötüleştirmesi muhtemel olan, AB içindeki daha derin Kuzey-Güney bölünmelerini yansıtıyor. Yerel düzeyde de kemer sıkma devam edecek. Örneğin, Birleşik Krallık’taki en büyük yerel otoritelerden biri olan Greater Manchester Council, son zamanlarda “en kötü kemer sıkma yıllarından beri görülmeyen bir kesinti kataloğu” uygulamayı düşünüyor.
Son olarak, tanık olduğumuz devlet müdahalesinin karakteri konusunda net olmamız gerekiyor. 1930’ların New Deal ile paralellikleri ne kadar çekici gelse de bunların gerçek bir temeli yok. Yeni Anlaşma, bu konuyla ilgili yakın tarihli bir metinde uygun bir şekilde özetlendiği gibi, beş yıl içinde kapitalizm tarihinde görülen en büyük devlet güdümlü yatırım vakalarından birini görmüştü:
“Sadece birkaç ay içinde şimdiye kadar altı milyondan fazla işsizin okulların, oyun alanlarının, anaokullarının, yolların ve parkların inşasında ve ağaçlandırmada ve peyzaj koruma programları çalışmasına yol açan çok çeşitli istihdam programları uygulamaya konuldu. Geniş kapsamlı altyapı projeleri uygulandı ve tüm bölgelerin ekimi, sulanması ve elektrifikasyonu için büyük baraj ve baraj sistemlerinin inşası ile sonuçlandı. … Ve son olarak, çeşitli disiplinlerden 3.000 yaratıcı sanatçıya sanatı halka ulaştırmak için devlet desteği verildi.”
Devletin kendisinin milyonlarca istihdam ve yeni altyapı yarattığı bu tür bir devlet müdahalesi, şu anda gördüğümüz veya önümüzdeki dönemde göreceğimiz şey değil. Bazı burjuva analistlerinin hüsnükuruntularından ziyade fiili politikalara bakmamız gerekiyor. Geçici muafiyet programlarının dışında görmekte olduğumuz şey, istihdam yaratılmasına yol açması umuduyla işletmelere kredi vermeyi artıracaklarından hareketle devletin devlet tahvili satın aldığı ve bankacılık sektörüne likidite enjekte ettiği sözde Niceliksel Gevşeme diye adlandırılan şeydir. Bu tür devlet müdahalesi daha önce neoliberal çerçevede ilk olarak 2000’lerin başında Japonya’da ve daha sonra 2008 krizinin ardından, özellikle İngiltere ve Euro Bölgesi’nde gerçekleşti.
Aynı şey, şu anda görebildiğimiz türden kamulaştırmalar için de geçerli. Neoliberalizm tarihinde daha önce olduğu gibi, devlet, bazı özel şirketleri, önceki krizde bankalarda gördüğümüz gibi, sadece kayıplarını karşılamak ve daha sonraki yeniden özelleştirmelerine zemin hazırlamak için kamulaştırıyor. Bu geçici kamulaştırma sırasında devlet, yönetim kurullarının kârlılığı yeniden sağlamak için işçileri işten çıkarmasına izin verilen bu şirketlerin faaliyet biçimi üzerinde gerçek bir kontrol uygulamaz.
Yeni bir korumacı dönem mi?
Korumacılıktaki yükseliş söz konusu olduğunda kendimize benzer soruları sormamız gerekiyor. İkinci Dünya Savaşı sonrası ve özellikle 1989 sonrası döneme hakim olan ‘serbest ticaret’ eğiliminin yerine bunun baskın küresel eğilim haline gelmesi muhtemel mi? En büyük iki emperyalist güç olan ABD ve Çin’den başka kaç ülke ticarete gümrük tarifeleri ve diğer engeller koyma ‘lüksünü’ karşılayabilir? Örneğin, çoğu Orta ve Doğu Avrupa ülkesinin ekonomileri ezici bir şekilde uluslararası tedarik zincirlerine bağımlıdır. Slovakya, Slovenya veya Macaristan için ihracat GSYİH’lerinin %80’inden fazlasını temsil etmektedir. Vietnam veya Singapur gibi Güneydoğu Asya ülkelerinde bu sayı GSYİH’nın kendisinden daha yüksektir.
COVID-19 pandemisi 2020’de dünya ticaret hacminde %9,2’lik dramatik bir düşüşü tetikledi. Ancak Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) 2021’de %7,2’lik bir toparlanma tahmin ediyor. Daha da ilginci, virüs, bu diğer DTÖ raporunda gösterildiği gibi ticaretin daha da serbestleştirilmesini tetikledi:
“Pandeminin patlak vermesinden bu yana G20 ekonomileri için kaydedilen 133 COVID-19 ticaret ve ticaretle ilgili önlemin yüzde 63’ü ticareti kolaylaştırıcı nitelikte ve yüzde 37’si ticareti kısıtlayıcı nitelikteydi. G20 ekonomileri tarafından alınan mallara yönelik her on COVID-19 kısıtlayıcı önlemden neredeyse üçü Ekim ortasına kadar yürürlükten kaldırılmıştı. Bunların çoğu ihracat kısıtlamalarıydı. Salgından ağır şekilde etkilenen hizmet sektörlerinde G20 ekonomileri tarafından kabul edilen COVID-19 ile ilgili 68 önlemin çoğu, ticareti kolaylaştırıyor gibi göründü.”
Dünyanın en büyük iki ekonomisi ABD ve Çin bile, çoğunlukla birbirlerine karşı aldıkları korumacı önlemlerle ancak bu kadar ileri gidebilirler. Birincisi, bu önlemler her ikisinin de diğer ülkelerle veya ülke bloklarıyla daha sıkı ekonomik ilişkiler kurmasını engellemez. Kopuş mutlaka küreselleşmenin tersine dönüşünü (de-globalisation) gerektirmez. Nitekim, eylül ayında “AB ile Çin arasında imzalanan ilk önemli ikili ticaret anlaşmasına ” tanık olurken, daha yakın zamanda Almanya, Huawei’nin 5G ağının bir bölümünü geliştirmesine izin vererek ABD’nin ‘müttefikine’ karşı çıktı. Daha da önemlisi, Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’den birkaç gün sonra “açık bir küresel ekonomiye daha yapıcı bir yaklaşım çağrısında bulundu ve korumacılığa saldırdı”, Çin ve Asya-Pasifik bölgesinden 14 diğer ülke kasım ayı ortasında Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Ortaklığı (RCEP) imzaladı. “Küresel GSYİH’nın yüzde 30’unu ve dünya nüfusunun yüzde 30’unu temsil eden dünyanın en büyük serbest ticaret anlaşması ” olarak kabul edilen bu, bölgedeki işçi ücretleri ve hakları üzerinde daha fazla baskı gerektirecektir. Tabii ki, ABD ile Çin arasındaki son gerilimlerin arka planında bu anlaşma, örneğin birkaç gün önce Çin tarafından Avustralya şaraplarına dayattığı tarifelerin gösterdiği gibi, önemli sınırlamalar ve çelişkilerle karşı karşıya kalacaktır. Ancak tam olarak ABD-Çin gerilimleri göz önüne alındığında RCEP’in Çin, Güney Kore, Japonya ve Avustralya gibi geleneksel olarak farklı jeopolitik ittifaklara sahip ülkeleri bir araya getiren ilk toplu sözleşme olması hala önemlidir.
İkincisi, bu emperyalistler arası gerilimler bile basit değil. ABD ve Çin arasındaki ekonomik kopuş eğilimi, resmin sadece bir parçası, yani ABD’nin yerli sermayesinin devletlerinden daha fazla koruma isteyen kesimlerinin çıkarlarını yansıtan kısım. Trump onların siyasi temsilcisi oldu. Bununla birlikte, o bile demagojik bir şekilde savunduğu ekonomik milliyetçilikle ne kadar ileri gidebileceği konusunda ciddi şekilde sınırlıydı. Sadece imalat işlerini ABD’ye getirmeyi başaramadı, aynı zamanda yaklaşık 1.800 fabrika sadece yönetiminin ilk iki yılında ülke dışına taşındı (offshore). ABD kapitalizminin ulusötesi yönelimli kesimleri hâlâ hüküm sürüyor ve küreselleşmeye hâlâ ihtiyaç duyuyor. Apple’ın beğenileri, Çin’de mevcut olan ancak – en azından sayısal olarak – ABD’de olmayan yüksek vasıflı işgücüne büyük ölçüde güveniyor. Teknoloji devinin CEO’sunun 2017’de söylediği gibi:
“Yaptığımız ürünler gerçekten gelişmiş aletler gerektiriyor ve sahip olmanız gereken hassasiyet, yaptığımız aletler ve malzemelerle çalışma, son teknoloji ürünü. Ve takım kurma becerisi burada çok derin. ABD’de takım mühendisleriyle bir toplantı yapabilirsiniz ve odayı doldurabileceğimizden emin değilim. Çin’de birden fazla futbol sahasını doldurabilirsiniz.”
Bu yapısal faktörler o zamandan beri değişmedi. Apple’ın Tayvan merkezli Foxconn gibi bazı OEM ortakları, Trump yönetiminin uyguladığı tarifeler nedeniyle yakın zamanda bazı tesislerini Çin’den kaydırmış olsa da bu tesisler, Apple’ın 2018 itibariyle Çin’de sahip olduğu 380 tedarikçisinin hala küçük bir bölümünü temsil ediyor. Şimdiye kadar meydana gelen yeniden yerleşim bile bir korumacılık biçiminden başka bir şey değildi: Apple, üretimi ABD’ye değil, Çin ile benzer nitelikli bir işgücü sağlayan Vietnam gibi ülkelere kaydırıyor, ancak daha ucuz maliyetlerle. Nitekim, buna tepki olarak, bu taşınmadan en çok etkilenen Çin şehri olan Zhengzhou’daki yetkililer, Foxconn’a daha fazla vergi indirimi vermeyi halihazırda eylül ayında kabul ettiler. Bunun anlamı, daha da önemlisi, RCEP bağlamında özel şirketleri çekmek için vergileri ve işçi ücretlerini düşürmek için bölge ülkeleri arasında dibe doğru bir yarıştır. Gerçekte bu daha fazla neoliberalizm anlamına gelir.
ABD ve Çin arasındaki kopuş eğiliminin diğer ucunda elbette yeni Biden yönetiminin dış politikası kilit bir faktör olacak. Bu öncelikle, ABD kapitalist sınıfının -Trump’ın aksine- Biden’ın temsil ettiği ulusötesi yönelimli kesimlerinin ekonomik çıkarlarından kaynaklanacak. İçeride de ABD’deki yoldaşlarımızın işaret ettiği gibi, Biden yönetimi “zenginleri ve büyük şirketleri vergilendirmeye yönelik herhangi bir ciddi teklife direnecek ve neoliberal gündemin mümkün olduğu kadar fazlasını sürdürmeye çalışacaklar”.
Son olarak, Apple örneği bugün dünya ticaretinin karakteri hakkında daha büyük bir hikaye anlatıyor. ‘Serbest ticaretten’ korumacılığa veya tam tersine geçişler, 1930’larda olduğu gibi geçmişte de yaşanmıştı. Ancak o zamanlar uluslararası ticaret, çoğunlukla, farklı mamul malları alıp satan ülkelerin birbirine bağlanmasından oluşuyordu. 1960’lardan ve 1970’lerden bu yana, temel bir değişiklik meydana geldi: ticaretin giderek artan bir payı artık nihai mallardan ziyade ara girdilerden oluşuyor. Bu, üretimin parçalanmasının ve tedarik zincirlerinin entegrasyonunun benzersiz derecesini yansıtıyor. Örneğin, 2018 itibariyle, Apple’ın resmi olarak Çin dışında Brezilya, Meksika, Almanya, Belçika, Japonya, Vietnam, Filipinler, Endonezya vb. dahil olmak üzere 28 ülkeden tedarikçileri vardı. Bu, Bu, bir ülkenin aynı endüstride aynı anda hem ithalat hem de ihracat yaptığı anlamına gelen Endüstri İçi Ticaret (IIT, Intra Industry Trade) olarak adlandırılan son yıllarda artan eğilimin bir parçasıdır. Bu da nominal tarifelerin getirilmesinin her zamankinden daha sınırlı olduğu anlamına gelir.
Özetle, İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana ve özellikle Soğuk Savaş’ın sona ermesinden bu yana ekonomik küreselleşmenin genişlemesi, hem niceliksel hem de niteliksel olarak kapitalizmin tarihinde daha önce hiç görülmemiş bir ekonomik bütünleşme düzeyine yol açmıştır. Korumacılıktaki ve jeopolitik gerilimlerdeki artış, muhtemelen bildiğimiz şekliyle küreselleşmenin kısmen yeniden yapılandırılmasına veya yeniden düzenlenmesine yol açacaktır. Ancak dünya çapındaki kapitalist sınıflar, hatta onların yerel korumacı kanatları bile, kararlı bir şekilde “ekonomik milliyetçiliğe” (ki bu kendi içinde hala neoliberal çerçevenin çoğu unsuruyla uyumlu olacak) doğru kaymak için sınırlı bir manevra alanına sahiptir. Bu alan, çevre ve yarı çevre ülkeler için daha da sınırlıdır;
Devlet baskısı ve otoriter neoliberalizm
Kapitalizm, aşağıda gösterildiği gibi, kâr oranındaki tarihi bir düşüşün arka planında yıllarca durgun büyüme ve toksik finansal uygulamalardan sonra, çok zayıf bir ekonomik konumdan şimdiye kadarki en büyük krizlerinden birine giriyor. Piyasalar ve kaynaklar üzerindeki rekabet yoğunlaştıkça, nesnel olarak iç pazara yönelik küçük-orta sermaye ile nesnel olarak dış pazarlara ve uluslararası tedarik zincirlerine yönelik büyük sermaye arasında geniş ölçüde bölünmüş kapitalist sınıf içindeki çelişkiler de artar. Ancak, şimdiye kadar gösterildiği gibi, kapitalist sınıfın her iki kesiminin de isteseler bile neoliberalizmden niteliksel bir kopuşu zorlamaya hazır olduğuna dair hiçbir işaret yok.
Kaynak: https://thenextrecession.wordpress.com/2020/07/25/a-world-rate-of-profit-a-new-approach/
Neoliberal ilkelere ters düşen eğilimlerdeki artış bazı ülkelerde gözle görülür şekilde artarken, henüz baskın hale gelme arayışında değiller. Dolayısıyla, bu tür devlet müdahalesi eğilimlerinin geçmişte olduğu gibi neoliberal küreselleşmenin genel çerçevesi içinde daha fazla yer alması daha olasıdır. Bu nedenle, aşağı yukarı geçici teşvik paketleri (evrensel temel gelir gibi önlemler dahil) ve korumacı önlemlere daha fazla kemer sıkma, daha fazla özelleştirme, işçi ücretlerine ve haklarına yönelik daha fazla saldırı, piyasaların daha fazla kuralsızlaştırılması, daha fazla finansal spekülasyon, daha fazla biriken borç eşlik edecek.
Bununla birlikte, daha önemli bir değişikliğin siyasi düzeyde gerçekleşmesi muhtemeldir. Neoliberalizm, Pinochet’nin sağcı askeri diktatörlüğü altında bir deney olarak başlamış olsa da egemen siyasi metodolojisi olarak büyük ölçüde kural temelli liberal demokrasiyi ve uluslararası işbirliğini kullandı. 1989’dan sonra ikisi Orta ve Doğu Avrupa’daki kitlelere ve neo-sömürge dünyadaki ülkelere ‘2’si 1 arada’ olarak satıldı. ‘Piyasa özgürlüğü’ ve ‘siyasi özgürlükler’ birbirine sıkı sıkıya bağlıydı ve birbirlerini beslemeleri gerekiyordu. Bununla birlikte, Orban, Trump, Bolsonaro veya Modi gibi sağcı, otoriter popülist liderlerin yükselişi bu modelden uzaklaşmaya işaret ediyor. Bazıları aynı zamanda belirli korumacı önlemleri uygulasalar da (Macaristan veya Brezilya olduğu gibi yabancı şirketler için çok elverişli politikalarla birleştiği halde), vurguları milliyetçi retorik ve anti-demokratik saldırılar olmuştur. Gerçekten de bu eğilim, en son Fransa’da önerilen güvenlik yasasıyla görüldüğü gibi, yukarıda bahsedilen vakaların ötesine geçmektedir.
Bu dönüş, bazı solcu analistler tarafından ‘otoriter neoliberalizm’ olarak adlandırıldı –neoliberalizmin ekonomik çerçevesi ile geleneksel siyasi modeli arasında büyüyen bir boşanma. Ezilen gruplara yönelik saldırılar, polis teşkilatında artış ve bununla birlikte gelen şiddetin yanı sıra, güçler ayrılığı veya basın özgürlüğü gibi liberal demokrasinin geleneksel ilkelerini baltalayan önlemleri içeriyor bu. Son dönemde tanık olduğumuz kitlesel protestoların çoğu olmasa da özellikle Polonya ve Fransa’da bu tür saldırılar tetiklendi. Daha yapısal bir düzeyde otoriter neoliberalizm aynı zamanda ekonomik politika oluşturmanın parlamenter demokrasinin resmi yapılarından çıkarılmasını da gerektirir.
Özetle, neoliberalizme ilişkin olarak tanık olduğumuz ana kayma, liberal demokrasiden otoriterliğe, imal edilmiş rızadan bariz zorlamaya doğrudur. Bu değişimi açıklayan şey, dünya çapındaki popüler sınıfların gözünde neoliberal politikaların çoğunun keskin bir şekilde azalan meşruiyetidir. Kapitalist seçkinler, son 40 yılda her zamankinden daha fazla, aşağıdan gelen baskı karşısında bu politikaları savunmak zorunda. Bu baskı, son aylarda neredeyse tüm kıtalarda gördüğümüz gibi, COVID-19’un tetiklediği ekonomik krizle katlanarak artacaktır.
Bununla birlikte, çoğu ülkede işçi hareketinin ve solun mevcut zayıflığı, önümüzdeki dönemde ortaya çıkacak kitle mücadelelerinin çoğunun, büyümek ve sermaye güçlerine karşı çok ihtiyaç duyulan siyasi alternatiflere dönüşmek için örgütsel araçlardan yoksun olacağı anlamına geliyor. Neredeyse on yıl önce başlayan Arap Baharı, destansı boyutlarına rağmen, böyle bir örgütsel boşluğun neye yol açtığının acı bir örneğiydi. Bu boşluk dünyanın çoğu yerinde devam ediyor. Kötüleşen nesnel koşullara rağmen, işçi sınıfının temel örgütleri olan sendikalar sayısal, örgütsel ve politik olarak niteliksel olarak daha zayıftır. Bugün siyasete atılan gençlerin çoğu, sendikaları kendi örgütleri olarak görmüyor.
Ayrıca, devrimci sol hala marjinaldir ve önceki on yılların kitlesel işçi partileri yeniden inşa edilmemiştir. Gerçekten de bazı ülkelerde özellikle Güney Avrupa’da son yıllarda neo-reformist sol oluşumların geri çekilmesi veya doğrudan teslim olması, sınıfımızın mevcut krizden kısa-orta vadede yararlanma yeteneği üzerinde bir etkiye sahip olacaktır. Birçok ülkede popülist ve milliyetçi sağ önceki krize göre daha önemli bir faktördür ve bu nedenle önümüzdeki dönemde insanların düzene karşı öfkesinden yararlanmak için daha iyi konumlanmış olabilir. Sosyalistlerin önümüzde duran engellere ve olası yenilgilere dikkat çekmesi ve açıklama yapması önemlidir.
Zıt eğilimler her zaman bir arada bulunur, ancak ülkeden ülkeye farklı derecelerde olsa da kriz zamanlarında keskin bir şekilde yoğunlaşır. Sağ için herhangi bir potansiyel kazanım, kapitalist krize reformist, Keynesçi çözümlerde halihazırda yaygın olan yanılsamalardan uzaklaşarak, radikalleşmenin sola doğru hızlanmasıyla eş zamanlı olarak gerçekleşecektir. Sağın, insanların sorunlarına gerçek çözümlerden yoksun oluşu ve gerçek sınıf bağlılığı er ya da geç devreye girecek ve kitle mücadeleleri için yeni, her zamankinden daha büyük fırsatlar yaratacaktır. Bu mücadelelerden, kapitalizmin tüm biçimlerine gerekli sosyalist ve enternasyonalist alternatifi sağlamak için yeni işçi sınıfı örgütleri ortaya çıkacaktır.
https://net.xekinima.org/international/
Bu yazı ayrıca başlangiçdergi.org‘da da yayınlanmıştır
